شهيد مطهری از معدود فلاسفه بزرگ اسلامی است كه به گونه‌ای نظام‌مند در باب انديشه و ابعاد مختلف فلسفی، اجتماعی، متدولوژيك دينی، فرهنگی و سياسی آن كار كرده و بنيانی را گذاشته است كه در آينده هم‌چنان راه‌گشای دوست‌داران مباحث فلسفی ـ انديشه‌ای جهان اسلام خواهد بود. شهيد مطهری پس از روشن كردن بنای متدولوژيك بحث خود به ايجاد بنيادهای فلسفی بحث پرداخته و سپس وارد حوزه اجتماع و فرهنگ شده و در نهايت به نتيجه سياسی می‌رسد. شهيد مطهری در زمينه روش‌شناسی يك مشرب منعطف را دنبال كرده است؛ نه خود را به قياس محدود میكند و نه اين كه اسير استقرا و اسلوب تجربی می‌شود. در بررسی اهميت انديشه شهيد مطهری برای عصر حاضر و بررسی عملكرد رسانهها در مورد انديشه‌های ايشان با حجت‌الاسلام و المسلمين دكتر عبدالحسين خسروپناه، عضو هيأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی به گفت‌وگو نشستيم که جريان‌شناسی ضد فرهنگ‌ها، جريان‌شناسی فكری ايران معاصر، قلمرو دين، جريان‌هاى فكرى ايران معاصر، جامعه علوی در نهج‌البلاغه، انتظار بشر از دين و … از جمله مهم‌ترين آثار اوست.
ممكن است برخی از افراد اين سؤال را مطرح كنند كه چرا اين‌قدر بر روی انديشه‌های شهيد مطهری تأكيد می‌شود، مگر چه ويژگی و امتيازی در منظومه فكری ايشان وجود دارد كه تأكيد می‌شود كه آثار شهید مطهری خوانده شود و مبنای نظری و انديشه‌ای نظام قرار گيرد؟
دو ويژگی و نكته درباره منظومه فكری شهيد مطهری عرض می‌كنم كه بسيار مفيد و ارزشمند است كه به آنها توجه شود؛ يكی اينكه منظومه فكری مرحوم آيتالله مطهری بيانگر اسلام جامع‌نگر است، نه اسلام گزينش‌گر؛ يعنی ايشان به ابعاد مختلف اسلام؛ فردی، مادی، اجتماعی، معنوی، دنيوی و اخروی آن می‌پرداخت و در واقع جامعيت اسلام را معرفی می‌كرد؛ برخلاف برخی از روشنفكران كه فقط به بعدی از ابعاد اسلام توجه داشتند مثل امثال مرحوم دكتر شريعتی که بيشتر به بعد اجتماعی اسلام توجه داشت و يا ديگر روشنفكران معاصر به بعد فردی اسلام را پر رنگ مطرح می‌كردند و ابعاد اجتماعی اسلام را ناديده می‌گيرند، اما شهيد مطهری ابعاد فردی و اجتماعی، مادی و معنوی و دنيوی و اخروی اسلام را معرفی می‌كرد.
ويژگی دوم منظومه فكری شهيد مطهری اين است كه اسلام‌شناس شهيد مطهری در برابر اسلامشناسی التقاطی، «خلوص» داشت. اسلامشناسی برخی از افراد، اسلامشناسی سوسياليستی، برخی ديگر اسلام‌شناسی‌شان ليبراليستی و برخی هم اسلام‌شناسی‌شان فمنيستی بود، اما شهيد مطهری اسلامشناسی خالصانه‌‌ای را ارائه می‌كرد به همين خاطر تأكيد می‌شود كه هم افراد به ويژه جوانان انديشه و منظومه فكری شهيد مطهری را بخوانند و هم اينكه تأكيد می‌شود كه انديشه‌های شهيد مطهری مبنای نظام جمهوری اسلامی قرار گيرد.
يادم هست كه در اوائل انقلاب اسلامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی كتابی از استاد مطهری را با عنوان شناخت در قرآن منتشر كرده بود، اما بعدها ديگر اين اثر را در جايی نديدم، نمی‌دانم كه در مجموعه آثار ايشان كه منتشر می‌شود هست يا نه؟! من كه ملاحظه نكردم. اگر چنين كتاب‌هايی باقی مانده است بايد سريعا منتشر شود ولی كار مهم‌تر اين است كه بنياد شهيد مطهری چند كار را انجام دهند؛ اول اينكه انديشه شهيد مطهری را منظومه‌وار تدوين و منتشر كنند تا اگر كسی نتوانست و يا فرصت نداشت كه همه آثار ايشان را مطالعه كند لااقل در يك جلد اهم و كليات انديشه‌های شهيد مطهری را مطالعه كند.
دوم اينكه اين بنياد می‌تواند انديشه شهيد مطهری را به روز كند، يعنی آثار و انديشه‌هايش را با پرسش‌های جديد درگير كنند و در واقع پاسخ‌هايی از آثار شهيد مطهری برای پرسش‌های جديدی كه برای جامعه و مخصوصا برای نظام جمهوری اسلامی به آنها نياز دارد استخراج كنند.
اكنون در سطح جامعه رسانهها از صدا و سيما تا مطبوعات به انديشه‌های شهيد مطهری می‌پردازند، به خصوص در ايام سالگرد شهادت ايشان، ارزيابی شما از اين اقدامات چگونه است؟
اقدامات صورت گرفته در اين بخش‌ها در مجموع كار ارزشمند و مفيدی است، ولی به نظرم خيلی بيشتر از اينها میتوان از انديشه شهيد مطهری استفاده كرد، مثلا صدا و سيما می‌تواند تمام داستان‌های موجود در كتاب «داستان راستان» ايشان را به صورت فيلم و كارتن برای كودكان و نوجوانان تبديل كند و يا فكر شهيد مطهری را میتوان در سوژه‌ای قرار داد و با اين سوژه اهل فن فيلم‌نامه‌ای را بنويسند و اين فيلم‌نامه تبديل به فيلم شود. بسياری از سريال‌ها، فيلم‌ها، انيميشن‌ها و كارتون‌ها را میتوان با توجه به انديشه‌های شهيد مطهری توليد شوند و مبنای يك حركتی در صداوسيما و مطبوعات شهيد مطهری باشد، فرض كنيد فيلمی شيه مختارنامه كه توليد شده، میتوان فيلم‌نامه‌هايی با فكر و انديشه شهيد مطهری ساخته شود، به تعبيری فكر را از آثار شهيد مطهری گرفته شود و به اهل فن سپرده شود تا به صورت فيلم‌نامه و سپس فيلم توليد شود.
انديشه‌های شهيد مطهری برای انسان معاصر و جوانان ايران و ديگر نقاط جهان دارای چه ارزشی است، يعنی آيا توانايی پاسخگويی به مشكلات بشر امروز را دارد؟
ويژگی آثار شهيد مطهری اين است كه چون به اصول و قواعد اسلام پرداخته است، لذا می‌توانيم از مبانی بيان شده در آثار شهيد مطهری در حل معضلات فكری و فرهنگی استفاده كرد، مثلا فرض كنيد كه ما در مباحث كلام جديد بحث پلوراليسم دينی و يا قرائت‌های مختلف از دين مطرح است، اين اصطلاح در زمان آيتالله مطهری به اين صورت كه اكنون «جان هيك» و يا «گادامر» مطرح كردند، مطرح نبوده، اما آثار ايشان مثل كتاب عدل الهی، مثل كتاب اسلام و مقتضيات زمان و برخی منابع ديگر شهيد مطهری می‌تواند به اين سؤالات پاسخ دهد.
همچنين شبهاتی مانند عرفانهای كاذب و نوپديدی اخيرا مطرح و يا از كشورهای ديگر وارد جامعه ما شدند، شهيد مطهری در آثارش به طور مستقيم به اين موضوعات نپرداخته است، اما بحث‌هايی كه درباره معنويت‌گرايی، انسان كامل و مباحثی كه در مورد عرفان اسلامی مطرح میكند و يا در آثاری مانند تماشاگه راز و … به مباحثی شبيه اينها پرداخته است كه میتوان از اين مباحث به عنوان مبنا برای بحث‌های عرفانهای كاذب استفاده كرد تا به اين شبهات و جريان‌های ضد فرهنگ پاسخ داد.
يا فرض كنيد كه اكنون بحثی مانند تحول در علوم انسانی مطرح شده است، شهيد مطهری به اين صورت امروزين مسأله تحول در علوم انسانی را مطرح نكرده است، اما مباحثی در مبانی انسان‌شناختی، هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی مطرح كرده است كه كاملا می‌تواند به ما در بحث تحول در علوم انسانی كمك كند. پس بنابراين آثار شهيد مطهری در پاسخگويی به پرسش‌هايی كه خود استاد مطهری به طور مستقيم نپرداخته می‌تواند برای ما راهگشا باشد، البته اين ظرفيت وجود دارد كه اساتيد از انديشه و آثار شهيد مطهری استفاده كنند و آثار و انديشه‌های اين انديشمند را با مباحث جديد درگير كنند تا به مباحث جديدتری برسند، در واقع منظومه فكری شهيد مطهری را هميشه روزآمد كنند و با مباحث جديد درگير كرد، وقتی كه اين كار انجام شود میتوان ادعا كرد كه مباحث مطرح شده شهيد مطهری كارآمد است، علاوه بر اينكه يك سری پرسش‌های فطری و هميشگی در ذهن انسان‌ها در همه مكان‌ها و زمان‌ها به وجود می‌آيد مانند بحث جبر و اختيار، قضا و قدر و اثبات وجود خداوند كه اين مباحث را ايشان با صراحت بارها پرداخته و جواب داده است.
يكی از ويژگی‌های گفتار و نثر شهيد مطهری اين است كه آن قدر به زبان ساده و روان هست كه برای مخاطب عام هم قابل استفاده است، مباحث سنگين فلسفی را به زبان ساده بيان می‌‌كنند به نظر شما اين ويژگی آثار و گفتار ايشان چه تأثيری بر اقبال عمومی به انديشه‌های ايشان داشته است؟
بله! از ويژگی‌های گفتاری و نوشتاری استاد مطهری انتقال محتوا و مطالب به زبان ساده و استفاده از واژگان سليس و روان برای انتقال معنا و پيام به مخاطب است به همين خاطر مخاطبی كه در سطح متوسطی از علم و دانش قرار دارد می‌تواند از آثار استاد استفاده كند، در عين حال به خاطر عمقی كه آثار ايشان دارد متخصصان می‌توانند از آثار ايشان بهره‌مند شوند، البته در زمان شهيد مطهری ديگران هم بودند كه از نثر روان، سليس و ساده‌ای برخوردار بودند كه به راحتی می‌توانستند پيام خود را منتقل كنند ولی انديشه‌های دينی شهيد مطهری چون هم به اسلام جامع‌نگر می‌پرداخت و هم خلوص در معرفت دينی داشت طبيعتا امتياز آثار شهيد مطهری در اينكه مبنای نظام قرار گيرد و در رشد معرفت دينی نسل جوان مؤثر باشد به اين خاطر تأكيد ويژه‌ای داشت، البته علاوه بر اين ساده‌نگاری شهيد مطهری در آثار هم میتوان تمجيد كرد و اين را يكی از امتيازات آثار شهيد مطهری معرفی كرد.
اكنون توسط انتشارات صدرا آثار شهيد مطهری منتشر می‌شود و حتی سخنان ايشان را جمع‌آوری و پياده‌سازی و بعد به صورت كتاب منتشر میكند، شما اقدامات اين انتشارات را چگونه ارزيابی می‌كنيد؟
وجود بنياد شهيد مطهری از ضرورت‌هاست و تاكنون همين كه توانستند آثار شهيد مطهری را احيا كنند و كارهای نوشتاری و گفتاری ايشان را به كتابت در بياورند، كار بسيار ذی‌قيمت و ارزشمندی است، البته اطلاع ندارم كه آثاری از شهيد مطهری وجود دارد كه هنوز منتشر نشده باشد اگر چنين باشد سهل‌انگاری است كه با گذشت بيش از 30 سال از شهادت ايشان هنوز گذشته هنوز آثاری از ايشان وجود داشته باشد كه منتشر نشده باشد. همچنين مسابقه‌های مختلفی در صدا و سيما برگزار می‌شود، میتوان يك كتاب شهيد مطهری را ملاك قرار دهند و مسابقه‌ای را براساس آن ترتيب دهند.
مسابقه‌ای با عنوان «از تو می‌پرسند» تهيه شده بود كه سؤال چند گزينه‌ای را بر اساس يكی از آثار شهيد مطهری تنظيم می‌كرد و كتاب را هم معرفی می‌كرد و از بينندگان می‌خواست كه به سؤالات از طريق پيامك پاسخ دهند كه جوايز ارزنده‌ای هم اهدا می‌كرد!
بله! اين گونه كارها، اقدامات ارزنده‌ای است، البته بايد اين برنامه‌ها با كيفيت بهتری انجام شود تا انديشه‌های ايشان رواج پيدا كند، مثلا مسائل مربوط به فلسفه حجاب كه شهيد مطهری پاسخ داده و يا مباحث مربوط به حقوق زن در اسلام، هنوز مباحث و مباحث مبتلابه است كه از اين مباحث بسیار میتوان در عرصه‌های مختلف هنری استفاده كرد.
ارزيابی شما از كتاب‌هايی كه درباره شهيد مطهری نوشته می‌شود، چگونه است؟
در اين زمينه هم كارهای خوبی صورت گرفته است، يكی از كارهای خوب سال گذشته تحت عنوان چهل چراغ حكمت مطهر انجام شد كه آثار شهيد مطهری را در چهل موضوع شناسايی كردند و هر موضوعی را در حدود هشتاد صفحه تنظيم و تدوين كردند تا برخی از افرادی كه توانايی و وقت مناسب برای مطالعه همه آثار شهيد مطهری را ندارند می‌توانند به اين چهل دفتر مرجعه كنند و يا در روزنامه‌ها گه‌گاه به انديشه‌های شهيد مطهری پرداخته می‌شود، اين كارها، اقدامات خوبی است كه اولا بايد استمرار پيدا كند و هم بايد ناظر به نيازهای زمان باشد. صرفا اين گونه نباشد كه روزنامه‌ها بخواهند صفحات خود را پُر كنند و بگويند كه از شهيد مطهری هم مطلبی استفاده كنيم، بلكه بايد متناسب با نياز جامعه مطبوعات و مجلات روزانه می‌توانند به انديشه‌های شهيد مطهری بپردازند و از آثار ايشان استفاده كنند.
تأثيرگذاری صدا و سيما با روزنامه‌ها و كتاب‌ها قابل مقايسه نيست، تلويزيون چگونه می‌تواند بهتر از انديشه‌های شهيد مطهری بهره بگيرد و به مردم انتقال دهد؟
به نظرم شبكه چهار سیما می‌تواند جلساتی را در تبين منظومه فكری شهيد مطهری ترتيب دهد، شبكه سه سیما می‌تواند جلسات پرسش و پاسخی را برگزار كند تا برای جوانان مفيد باشد، جوانان سؤالات خود را مطرح كنند و كارشناسان با كمك انديشه‌های شهيد مطهری به آن پاسخ دهند. خيلی از پرسش‌ها و پاسخ‌ها در انديشه شهيد مطهری هست و پاسخ سؤالات روز هم اگر به طور مستقيم وجود نداشته باشد از مبانی انديشه‌ها برای تدوين پاسخ‌ها میتوان استفاده كرد. همچنين شبكه يك سیما هم می‌تواند يك سری از سخنرانی‌های عمومی كه درباره فكر و انديشه شهيد مطهری هست را پخش كند، شبكه قرآن و معارف سیما هم می‌تواند به مباحث تفسيری و انديشه‌های قرآنی ايشان بپردازد. همه شبكه‌های تلویزیونی و رادیویی می‌توانند به لحاظ محتوايی با آثار شهيد مطهری بپردازند، همچنين طرحی كه درباره فيلم‌نامه‌نويسی و ساختن سريال‌ها و فيلم‌های سريالی و سينمايی بيان كردم، می‌تواند مبنای يك فيلم انديشه‌های شهيد مطهری باشد. مستحضر هستيد كه اكثر فيلم‌های هاليوودی پشتوانه فلسفی دارند و فكر و فلسفه‌ای مبنای آنهاست، چرا ما نتوانيم بر مبنای فكری شهيد مطهری فيلم بسازيم، پشتوانه فكری را از شهيد مطهری بگيريم و فيلم‌نامه مناسب نوشته و بعد فيلم مناسب و جذاب تهيه شود تا برای مخاطب خسته‌كننده نباشد.
بيشتر تأكيد شما هم بر روی اين مسأله هست كه ترويج انديشه‌های شهيد مطهری محدود به زمان سالگرد ايشان و به اصطلاح مناسبتی نباشد!
بله! مسلما! در روز بزرگداشت مقام معلم كه يك روز سنبليك و نمادين است طبعا بيشتر به انديشه‌های ايشان پرداخته می‌شود، اما صدا و سيما، مطبوعات، مراكز آموزشی، دانشگاه‌ها و حوزه‌ها نبايد تنها به اين روز اكتفا بكنند بلكه بايد در فضای مباحث علمی و كاربردی از انديشه‌های شهيد مطهری استفاده كنند، حتی معتقدم كه بنياد حكمت مطهر می‌تواند از انديشه‌های شهيد مطهری حتی اسباب بازی‌هايی را برای كودكان و نوجوانان درست كند، حتی برای بانوان خانه‌دار هم میتوان از اين گونه كارها هم انجام داد.
اصولا بايد فكر شهيد مطهری را در فضای خانه و خانواده سرايت داد. به نظرم اگر منظومه‌ای شهيد مطهری در يك يا دو جلد تدوين شود، می‌تواند به كتاب درسی حوزه تبديل شود و هر طلبه‌ای در دوره سطح منظومه فكری شهيد مطهری را بخواند. درست است كه تأكيد می‌شود كه همه آثار شهيد مطهری مطالعه شود، اما ممكن است افرادی وقت مناسب را نداشته باشند، اما لااقل می‌توانند در طی چند سال تحصيل حوزوی دو جلد كتاب حاوی منظومه فكری شهيد مطهری را فراگيرند.
آخرین نظرات