حوزه علمیه نرجس خاتون (س) شهریار

بعثت انبیا و پیامبران، یک ضرورت و نیاز طبیعی و فطری انسان است؛ زیرا هرگز کتاب آسمانی به تنهایی کارساز نیست؛ خداوند پیامبران را برای تبیین راه و ارشاد و هدایت مردم به سوی حق و خیر و صواب، مبعوث کرده است تا حق برای همگان روشن گردد و این چنین بود که در طول تاریخ، پیامبران و یا اوصیای آنان برای راهنمایی و ارشاد مردم آمدند و مردم را انذار و هشدار دادند تا مبادا در نتیجه تبعیت از هواهای نفسانی از صراط مستقیم منحرف شوند.

خداوند در سوره آل عمران یادآور می‌شود که یکی از انگیزه‌های بعثت رسول اکرم (ص)، تلاوت آیات و آموختن احکام شریعت بر مردم است. یعنی پیامبر مبعوث شد تا آیات و احکام قرآن را بر مردم تلاوت کند و واسطه فیض از سوی ذات اقدس ربوبی بر بندگانش باشد تا حجت را بر مردم تمام گرداند و مجالی برای بهانه و عذرهای سست و واهی نماند. از این روی خداوند هم قرآن را فرستاد و هم قرآن‌شناس را؛ هم آیاتش را فرستاد و هم کسی را که آیاتش را بر مردم ابلاغ کند تا آنان را از برگزیدن راه انحرافی باز دارد

خسف به بيداءفرو برده شدن در «بَيْداء» - که از آن در روايات «خسف به بيداء» تعبير شده است - از نشانه هاي ظهور حضرت مهدي عليه السلام است. اين نشانه در احاديثي که درباره سفياني سخن گفته اند، فراوان ذکر شده است. واژه «خَسْف» به معناي فرو رفتن و پنهان شدن است و «بَيداء» نام سرزميني بين مکه و مدينه است. ظاهراً منظور از «خسف به بيداء» آن است که سفياني با لشکري عظيم به قصد جنگ با حضرت مهدي عليه السلام عازم مکه مي شود؛ اما در بين مکه و مدينه - در محلي که به سرزمين «بيداء» معروف است - به گونه اي معجزه آسا، به امر خداوند، در دل زمين فرو مي روند.

 

انسان در زندگی‌اش اشتباهات و خطاها و حتی گناهانی را مرتکب می‌شود که ریشه در غفلت، نسیان، جهالت، سفاهت، غرور و مانند آنها دارد. از این‌رو، پوزش‌طلبی امری بسیار مطلوب و نیکو است، به شرط آنکه خاستگاه آن اخلاص و توبه و نیت عدم بازگشت به آن اشتباه و خطا و گناه باشد. ***

    

مفهوم‌شناسی عذر و اعتذار

ابن منظور در لسان العرب می‌نویسد: عذر دلیل و حجتی است که بدان پوزش و عذر خواسته می‌شود و جمع آن اعذار است. عذر در زبان فارسی به معنای پوزش و در اصطلاح، به دلیل و بهانه آوردن برای سرپیچی از امری، یا توجیه خطا و گناه خود (فرهنگ بزرگ سخن، ج5، ص4987)

در قرآن 6 بار واژه عذر و مشتقات آن در همین معنای اخیر به کار رفته است. به عنوان نمونه خداوند در آیه 164 سوره اعراف می‌فرماید: واذ قالت أمه منهم لم تعظون قوماً الله مهلکهم أو معذبهم عذاباً شدیدا قالوا معذره الی ربکم و لعلهم یتقون؛ و آنگاه که گروهی از ایشان گفتند: «برای چه قومی را که خدا هلاک‌کننده‌شان است، یا آنان را به عذابی سخت عذاب خواهد کرد، پند می‌دهید؟» گفتند: «تا معذرتی پیش پروردگارتان باشد و شاید که آنان پرهیزکاری و مراقبت کنند.»

اقسام عذر

 و موارد عدم پذیرش عذر

اعتذار یا پوزش‌خواهی می‌تواند: 1- مستند به دلیل و حجت واقعی باشد؛ 2- مستند به دلیل و حجت واقعی نباشد و از مصادیق عذرتراشی و بهانه‌جویی باشد.

به عنوان نمونه در موارد زیر عذر افراد پذیرفته نمی‌شود:

1- غفلت در برخی از موارد به عنوان یک عذر شرعی پذیرفتنی نیست. (یوسف، آیات 17 و 18؛ اعراف، آیه172)

2- فراموشی که بر اساس گناه پدید آید قابل پذیرش نیست. (مائده، آیه13)

3- عذر تقلیدکنندگان کورکورانه درحالی که دسترسی دارند تا با تعقل و خردورزی کار درست و راه درست بروند، پذیرفتنی نیست. (مائده، آیه104؛ اعراف، آیه28؛ ابراهیم، آیه21)

4- عذر شرایط محیطی نمی‌تواند به عنوان یک عذر پذیرفته شود. کسی نمی‌تواند مدعی شود چون در شرایط گفتمان حاکم یا جبر و شرایط محیطی قرار داشتم گناه و خطا کرده و ترک واجب نمودم؛ زیرا چنین عذری پذیرفته نمی‌شود. (نساء، آیه97؛ کهف، آیه15) البته اگر شرایط به گونه‌ای باشد که شخص را از هرگونه عملی ناتوان سازد و در حقیقت احاطه و سلطه‌ای را موجب شود که کاری از دست شخص برنیاید، در آن زمان عذرش پذیرفته می‌شود. (یوسف، آیه66)

5- دلبستگی به کسی یا چیزی نمی‌تواند به عنوان یک حجت برای عذر قابل قبول تلقی شود، از این‌رو، چنین عذری پذیرفته نمی‌شود. (زمر، آیه10)

6- فقر و نداری نمی‌تواند عذری موجه برای هر خطا و گناهی چون زنا و دزدی باشد. (نور، آیه33)

در روایات آمده است که انسان نسبت به برخی از چیزها نمی‌تواند کاری کند که بعداً پوزش بخواهد؛ زیرا عذرش در این موارد پذیرفتنی نیست. مثلاً امام‌صادق می‌فرماید: سه چیز است که هیچ کس درباره آنها عذرش پذیرفته نیست: برگرداندن امانت به صاحبش آدم خوب یا بد باشد، وفای به عهد با نیک و بد، و نیکی کردن به پدر و مادر، خوب باشند یا بد. (الخصال، صدوق، ص123، حدیث118)

بنابراین، در پذیرش عذر باید به شرایط و اموری توجه داشت که موجب قبولی و پذیرش عذرخواهی طرف خطاکار یا شفاعت‌کننده از طرف خطاکار می‌شود.

شرایط پذیرش عذر

با توجه به آنکه پوزش‌خواهی اشکال مختلفی دارد، نمی‌توان یک حکم کلی نسبت به آن صادر کرد، بلکه برای پذیرش عذر دیگری باید شرایطی فراهم آید و اگر آن شرایط فراهم نباشد، پذیرش عذر معنایی ندارد. مهمترین شرایط پذیرش عذر عبارتند از:

1- حسن‌نیت: شخصی که عذر می‌خواهد، نیت نیک داشته و قصد فریب دیگری را نداشته باشد.پس همان‌طوری که در هر کاری حسن فاعلی در کنار حسن فعلی لازم است؛ عذرخواهی که یک فعل نیک است باید در کنارش نیت نیک نیز وجود داشته باشد. (توبه، آیات 91  تا 93)

2- اخلاص و خلوص: عذرخواه باید خالصانه عذر بخواهد و واقعا چیزی جز کسب رضایت دیگری نداشته باشد. (همان) می‌توان گفت که خلوص و حسن نیت هر چند دو واژه با دو معنا و مفهوم جداگانه است، ولی از نظر مصداقی یکی بوده و اهل خلوص به طور طبیعی دارای حسن نیت یعنی همان حسن فاعلی هستند.

3- پشیمانی: عذرخواه باید از کرده خود پشیمان باشد و نشانه‌های پشیمانی در افکار و رفتارش نمایان شود. (همان)

4- عدم تکرار: همان‌طوری که در توبه گفته شده است، توبه‌کار کسی است که قصد تکرار نداشته و نخواهد دوباره همان خطا و گناه را تکرار کند. همچنین در عذرخواهی که نوعی  توبه است باید گفت که از دیگر شرایط پذیرش کامل عذر آن است که شخص، دیگر به خطایی که انجام داده است بازنگردد و با عمل صالح و خوب و به دور از  اشتباهی که مرتکب شده، صداقت خویش را نشان دهد.

5- اصلاح: کسی که عذر می‌خواهد باید به اصلاح اشتباهات خویش بپردازد و دوباره نخواهد به همان راه و رویه برود و آن را تکرار کند. تغییر شرایط می‌تواند نشانه‌ای از پشیمانی باشد. از این رو در آیات قرآن مثلا هجرت به عنوان یک راه اصلاحی و نشانه‌ای از پشیمانی و عذرخواهی واقعی بیان شده است. (نحل، آیات 106 و 110)

6- صبر: به طور طبیعی اصلاح اموری که تخریب کرده سخت خواهد بود و نیازمند صبر و بردباری است. باید گفت صبر و تحمل مشکلات بعدی در راه توبه و بازگشت، می‌تواند شرطی برای پوزش‌خواهی باشد؛‌ به این معنا که شخص اگر توبه واقعی کرد و در عمل نشان داد که در راه جدید خویش صادق است، می‌کوشد تا اشتباهات خویش را جبران کند و در این راه مشکلات آینده را نیز تحمل کند. به سخن دیگر، عذرخواهی باید به گونه‌ای باشد که شخص واقعا در مسیر درست قرار گیرد و از اشتباه خویش پند گیرد و دوباره به آن باز نگردد و حتی با کارهای درست در شرایط سخت و دشوار خود را بیازماید که دوباره به سوی خطا بازنگردد و گناه و اشتباهی را مرتکب نشود.

7- بهنگام: عذرخواهی باید بهنگام و به موقع باشد؛ زیرا اگر در زمان و مکان خودش انجام نگیرد، تاثیری ندارد، همان‌طوری که عذرخواهی در قیامت برای کافران و مشرکان و گناهکاران سودی ندارد؛ عذرخواهی هنگام مرگ و توبه نیز سودی ندارد. (قیامت، آیات 13 و 15؛ روم، آیه 57؛‌ غافر، آیه 52؛ جاثیه، آیات 34 و 35؛ نساء، آیه 97) پیامبر(ص) می‌فرماید: شر المعذره حین یحضر الموت؛ بدترین پوزش، زمانی است که مرگ فرا رسد. (بحارالانوار، ج 77، ص 133، حدیث 43)

8- صداقت: عذرخواهی باید صادقانه باشد. پس عذرخواهی دروغی و بهانه‌تراشی کردن، می‌تواند پذیرش آن را با خطر مواجه کند یا تاثیر مثبتی به جا نگذارد. (فتح، آیه 11؛ قیامت، آیات 10 تا 15)

9- عدم اجبار: عذرخواهی نباید اجباری باشد و شخص به رضا و از روی علم به خطا و پشیمانی باید عذر بخواهد و با اختیار خودش این عذرخواهی را انجام دهد و نیز نباید از روی تمسخر انجام گیرد. (توبه، آیات 64 تا 66)

10- حجت و بهانه مقبول: عذر باید بر اساس حجت و بهانه قابل قبولی باشد نه بر اساس بهانه‌تراشی. از همین رو عذر خضر(ع) برای جدایی از حضرت موسی(ع) برای حضرت موسی(ع) قابل قبول بود؛ زیرا حجت را بر آن حضرت(ع) تمام کرده بود و بهانه‌اش برای جدایی مقبول بود. (کهف، آیات 76 تا 78)

مهارت عذرخواهی

یکی از مهارت‌هایی که انسان باید در زندگی بیاموزد، مهارت عذرخواهی و نیز پذیرش عذر مقبول و دارای حجت و بهانه درست و راست است. به این معنا که انسان هم باید بیاموزد که چگونه عذرخواهی کند و چگونه پوزش دیگران را بپذیرد و نسبت به خطاکار گذشت داشته باشد. اصولا عذرخواهی نشانه عقلانیت شخص است. امام علی(ع) می‌فرماید: المعذره برهان العقل؛ پوزش ]از خطا[، دلیل خردمندی است. (غررالحکم؛ ‌497)

امام حسین(ع) درباره اهمیت و ارزش عذرخواهی و قبولی عذر می‌فرماید؛ اگر شخصی در گوش راستم مرا دشنام دهد و در گوش چپم معذرت‌خواهی کند از او گذشت می‌نمایم، چون که پدرم علی(ع)، از جدم رسول خدا(ص) روایت کرد: کسی که عذرخواهی دیگران را چه موجه و چه ناموجه نپذیرد، بر حوض کوثر وارد نخواهد شد. (احقاق الحق: ج 11، ص 431).

در آموزه‌های قرآنی و روایی نه تنها بر عذرپذیری به عنوان یک سنت حسنه و عمل صالح و فضیلت احسانی و اکرامی تاکید شده است، بلکه از مردم خواسته شده تا برای کسی که عذر می‌آورد، بهانه‌ای جور کنند تا به شکلی عذرش را بپذیرند. اگر کسی خطا کرده و پشیمان است و نمی‌داند چگونه عذرخواهی کند به او بیاموزید و تلقین عذر و بهانه کنید، چنانکه حضرت یوسف(ع) انجام داد.

امیرمومنان(ع) نیز فرموده است: اقبل عذر اخیک، و ان لم یکن له عذر فالتمس له عذرا؛ عذر برادر خود را بپذیر و اگر او عذری نداشت برای خطای او عذری بتراش. (بحارالانوار) ج 74،  ص165)

بنابراین لازم است جامعه اسلامی و قرآنی خودرا با مهارت عذرخواهی و عذرپذیری تقویت کرده و در مسیر بالندگی و رشدی قرار گیرد که نمونه و اسوه جوامع دیگر بشری باشد. اموری چون تکبر، غرور و تفاخر و مانند آن موجب می‌شود که انسان نتواند این مهارت را بیاموزد و یا در خود و جامعه عملیاتی سازد. همچنین کینه‌‌جویی و فقدان فضایل اخلاقی چون عفو و احسان و ایثار و گذشت خود عاملی است که نمی‌گذارد که انسان عذرطلب باشد و یا عذر دیگران را بپذیرد.

از نظر اسلام، پذیرش عذر دیگران برای خود انسان مفید خواهد بود؛ زیرا بر اساس اصل ارحم ترحم، رحم کن تا رحم کرده شوی، انسان اگر می‌خواهد مورد رحمت الهی قرار گیرد باید عذر و بهانه دیگران را بپذیرد.

 امیرمومنان علی(ع) به فرزندش محمد بن‌الحنیفه سفارش می‌کند و می‌فرماید: پوزش کسی را که از تو عذرخواهی می‌کند بپذیر تا شفاعت نصیب‌تو گردد.» (من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 279)

آن حضرت به کسانی که عذر دیگران را نمی‌پذیرند هشدار می‌دهد و می‌فرماید: ما اقبح العقوبه مع الاعتذار؛ چقدر زشت و ناروا است که انسان، گنهکاری که از او پوزش می‌طلبد، عقوبت نماید. (فهرست غرر، ص 241)

آثار عدم‌پذیرش عذر

چنانکه گفته شد، همان‌طوری که عذرخواهی امری ضروری و واجب است، پذیرش عذر نیز امری پسندیده و خوب است. اما اگر کسی عذرخواهی دیگری را رد کرد و نپذیرفت، باید بداند کاری بس اشتباهی کرده است؛ زیرا آثار و پیامدهایی برای چنین حرکتی است که در اینجا به برخی از آن اشاره می‌شود.

1. گناه باجگیر: پیامبرخدا(ص) می‌فرماید: من اعتذر الیه اخوه بمعذرهًْ فلم یقبلها کان علیه من الخطیئهًْ مثل صاحب مکس؛ هرکس برادرش از او عذرخواهی کند و عذرش را نپذیرد، او را گناهی مانند گناه باجگیر باشد. (کنز العمال: حدیث 7030)

2. عدم امکان ورود به حوض کوثر و بهره‌مندی از آن: کسی که عذر دیگری را نمی‌پذیرد باید بداند که از آب کوثر نخواهد نوشید؛ زیرا پیامبر گرامی(ص) می‌فرماید: هر کس برادرش به عذرخواهی نزد او آید، باید عذرش را بپذیرد، خواه عذرش موجه باشد یا ناموجه که اگر نپذیرد کنار حوض [کوثر] بر من وارد نشود. (کنز العمال: حدیث 7029).

3. عدم بهره‌مندی از شفاعت:‌ پیامبر خدا(ص) در سفارش به علی(ع) فرمود: هر که پوزش را نپذیرد چه پوزش خواهنده، راست بگوید یا دروغ، به شفاعت من دست نیابد. (بحارالانوار: ج 77، ص 47، حدیث3)

4. گناه بزرگ: امام علی(ع) می‌فرماید: اعظم الوزر منع قبول العذر؛ بزرگترین گناه، نپذیرفتن عذر است. (غررالحکم: شماره 3004) از این رو امام زین‌العابدین(ع) در دعا می‌فرمود: اللهم انی اعتذر الیک من مظلوم ظلم بحضرتی فلم انصره… و من مسیء اعتذر الی فلم اعذره؛ بارخدایا! از تو عذر می‌خواهم اگر در حضور من به کسی ستم شده و من یاری اش نکرده باشم… و کسی به من بدی کرده و عذر خواسته است و من عذرش را نپذیرفته باشم. (صحیفه السجادیه دعای 38)

5. بدترین و شرورترین مردمان: عنوان شرورترین مردمان به کسی اطلاق می‌شود که عذر دیگری را نپذیرد. پیامبر گرامی اسلام(ص) فرموده است: شر الناس من لا یغفر الذنب و لایقیل العثرهًْ؛ بدترین مردم کسی است که خطای دیگران را نمی‌بخشد و از لغزش آنها نمی‌گذرد. (بحار، ج 77، ص 66)

6. عدم بهره‌مندی از شفاعت: چنان‌که گفته شد از نظر اسلام،‌ پذیرش عذر دیگران برای خود انسان مفید خواهد بود و شخص به شفاعت می‌تواند امیدوار باشد. امیر مومنان علی(ع) به فرزندش محمد بن حنیفه سفارش می‌کند و می‌فرماید: «پوزش کسی را که از تو عذرخواهی می‌کند بپذیر تا شفاعت نصیب تو گردد». (من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 279)

7. عدم بهره مندی از عفو الهی: پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: من یعف یعف الله عنه؛ هر کس عفو و گذشت داشته باشد خدا نیز از او گذشت خواهد کرد. (شهاب الاخبار، ص 143)

8. نشانه سفاهت و کم‌خردی: امام صادق(ع) می‌فرماید: کم‌خردترین مردم کسی است که به زیر دستش ستم کند و کسی را که از او عذرخواهی می‌کند، نبخشد. (الدرهًْ الباهرهًْ، ص 31)

علل و عوامل عذر شرعی

خداوند در قرآن برخی از موارد را به عنوان موارد پذیرش عذر معرفی کرده است. به این معنا که اگر کسی بگوید در شرایطی خاص قرار گرفته، آن عذرش پذیرفته می‌شود. از جمله این موارد عبارتند از:

1. اضطرار: اگر کسی در ضرورت قرار گرفته و چاره‌ای نداشت جز آنکه آن عمل خلاف شرع و عرف و اخلاق را انجام دهد، عذرش پذیرفته می‌شود. (انعام، آیه 119؛ بقره، آیه 173؛ مائده، آیه 3)

2. اکراه و اجبار: عذر کسی که در شرایط اجبار و اکراه به کاری اقدام کرده و کسی او را مجبور نموده تا آن گناه و خطا را انجام دهد، عذرش پذیرفته می‌شود. (نحل، آیه 106؛ نور، آیه 33)

3. بیماری: از مواردی که به عنوان عذر شرعی مطرح می‌شود، عذر به سبب بیماری است. در حقیقت ناتوانی و عدم استطاعت، از شرایط پذیرش عذر است. (بقره، آیات 183 تا 185؛ توبه آیات 86 و 91)

4. تقیه: ترس از دیگری یا جامعه،‌مجوزی است برای ترک واجب یا حرامی و انجام خطا و گناهی که در حالت عادی جایز نیست. (آل عمران، آیه 28) این آیه درباره عمار نازل شده که همراه پدرش یاسر و مادرش سمیه گرفتار شکنجه مشرکان شده بود و در حالی که برخلاف منافقان، ایمان قلبی داشت ولی تحت فشار به تقیه، کفر بر زبان جاری کرد.

5. خطا: اگر کسی بگوید نه از روی تعمد بلکه از روی خطا مرتکب اشتباهی شده است،‌ عذرش از نظر شرعی پذیرفته می‌شود. (بقره، آیه 286؛ نساء، آیات 92 و 93)

6. فراموشی: عذر فراموشکار نیز از نظر شرعی پذیرفته است. (بقره، آیه 286؛ انعام، آیه 68؛ کهف، آیه 73)

7. سفر: عذر مسافر برای ترک برخی از امور نیز از نظر شرعی پذیرفته است. (نساء، آیه 101؛ آیات 183 تا 185)

8. ضعف و ناتوانی: اصولا از نظر اسلام شرط هر کاری عقل و اختیار و قدرت و علم است. از این رو، عذر مجنون، مجبور، ناتوان و نادان البته در شرایطی خاص پذیرفته می‌شود. (انفال، آیات 65 و 66؛ توبه، آیات 86 و 91؛ اعراف، آیات 148 تا 150)

 در همین رابطه می‌توان به لنگی (فتح، آیات 16 و 17) و نابینایی (همان) به عنوان برخی از مصادیق ناتوانی برای پذیرش عذر اشاره کرد.

9. غفلت: گاهی چیزی در برابر انسان است ولی از آن غافل است؛ زیرا اموری دیگر او را به شدت درگیر کرده و ذهن و فکرش از آن چیز غافل شده است. از نظر شرعی عذر  غافل، پذیرفتنی است. (انعام، آیه 156؛ اعراف، آیه 172)

10. نداری: عذر کسی که دارای فقر و نداری است در برخی از موارد پذیرفتنی است. (بقره، آیه 280؛ توبه، آیات 86 تا 92؛ اسراء، آیات 26 و 28)

11. نادانی و جهل: کسی که علم ندارد و جاهل است در برخی از موارد عذرش پذیرفته می‌شود. اما اگر گفته شود که نادانی و جهلش از روی تقصیر نباشد و شرایط برای دانایی و علم فراهم باشد ولی او اقدام برای کسب علم و دانایی نکند، در این صورت عذرش پذیرفته نیست.

12. سفاهت و جنون: از نظر اسلام کسی که دچار جنون و سفاهت است در برخی از موارد و برخی از اعمالش عذرش پذیرفته می‌شود. اما اگر سبک مغزی و سفاهت به اختیار باشد، این عذر پذیرفتنی نیست.

برخی از مردم عذرشان نه تنها قابل قبول نیست، بلکه عذرشان بدتر از گناه است. در روایت است: جمعی نزد حضرت علی(ع) از عذرخواهی عبدالله‌ بن عمرو بن عاص از شرکت در جنگ صفین یاد می‌کردند که حضرت(ع) فرمود: چه بسا گناهی که از عذرطلبی آن نیکوتر است. (بحار الانوار، ج 78، ص 128)

البته انسان همواره نیازمند عذرخواهی نیست، بلکه در برخی از امور می‌توان با اقرار و توبه در پیشگاه خدا، خود را از تبعات خطا و گناه و اشتباه رهاند.

 امیر مومنان علی(ع) می‌فرماید: چه بسا جرمی که اقرار کردن به آن شخص را از پوزش خواستن از آن گناه بی‌نیاز می‌سازد. (غررالحکم، ج 1؛ شماره 5344) ایشان همچنین فرموده است: الاقرار اعتذار، الانکار اصرار؛ اعتراف [به گناه] نوعی پوزش‌خواهی است؛ انکار (عدم اعتراف به گناه) پای فشردن [بر آن] است. (غرر‌الحکم شماره‌های 179 و 180)

لقمان از دلي روشن، فکري باز و ايماني استوار برخوردار بود. او که در آغاز جواني برده اي مملوک بود، به دليل نبوغ عجيب و حکمت وسيعش آزاد شد و هر روز اوج گرفت.

او مردي امين بود، چشم از حرام فرو مي بست، از اداي حرف ناسزا و بي مورد پرهيز مي کرد و هيچگاه دامن خود را به گناه نيالود و همواره در امور زندگي شرط عفت و اخلاص را رعايت مي کرد.

اوقات فراغت خود را به سکوت و تفکر در امور جهان و معرفت حق تعالي مي گذراند و براي گذراندن امور زندگي به حرفه خياطي و يا درودگري مشغول بود.

هيچگاه اراده خود را تسليم خشم و هواي نفس نمي کرد. از کاميابي در دنيا مغرور و از ناکامي اندوهگين نمي شد و صبر و شکيبايي او به حدي بود که غم از دست دادن چند فرزند را با صبوري بسيار تاب آورد.

اصلاح امور مردم و حل نزاع و مرافعه آنها از دغدغه هاي لقمان بود و همه سعي خود را براي رفع اختلافات به کار مي گرفت و بزرگان را از کبر و غرور منع مي کرد .

                  

 ماه رجب، سراسر نور و فضیلت و رحمت است. شب اول آن که جزء چهار شب برتر سال است و شب زنده داری در آن که بسیار مورد تاکید قرار گرفته، لیلة الرغائب (اولین شب جمعه ماه) و میلاد ابوالائمه امیرالمومنین علیه السلام تا شب نیمه رجب و ایام مبارک “بیض” که راهیان طریق سلوک به اعتکاف و مناجات با رب جلیل می‌نشینند و بیست و هفتم رجب که رحمت الهی ظهور کرد و محمد مصطفی صلی الله علیه و آله به رسالت مبعوث شد.
  رعایت کنندگان حرمت ماه رجب و عاملین به اعمال آن را “رجبیون” نامند. همانا که در قیامت فرشته ای ندا می دهد:«أین الرجبیون»، کجایند افرادی که ماه رجب را محترم شمرده و اعمالی از آن را انجام داده اند.
  امام خمینی (ره)، این عارف بالله در مورد ماه رجب می فرماید:
«شرافت ماه رجب در زبان ها ، در بیان ها، درعقلها و در فکرها نگنجد. رجب ماه دعا و استغفار است و سفارش زیادی به استغفار در این ماه شده است.»
فضائل ماه رجب
  هفتمین ماه از سال هجری قمری رجب نام دارد که نباید فضیلت آن را به بوته فراموشی سپرد زیرا در میان ماههای دوازده ‏گانه تنها و بدون ائتلاف با ماههای دیگر از حرمت و قداست ‏برخوردار می ‏باشد، در واقع چهار ماه در قرآن کریم با تعبیر «حرم‏» یعنی برخوردار از حرمت ‏یاد شده است که یکی از آنها فرد است که رجب نام دارد و در آن قتال و کشتار حرام می ‏باشد.
  رسول اکرم (ص) فرموده ‏اند: «رجب ماه بزرگ خداست و هیچ ماهی در حرمت و فضیلت‏ به پایه آن نمی ‏رسد و قتال با کافران در این ماه حرام است، آگاه باشید که رجب ماه پروردگار است و شعبان ماه من و ماه رمضان ماه امت من است و اگر کسی در ماه رجب حتی یک روز روزه بدارد خدا را از خود خشنود ساخته و خشم الهی از او دور می‏گردد .»
امام هفتم (ع) فرموده ‏اند: رجب نام نهری است در بهشت که از شیر، سفیدتر و از عسل، شیرین‏تر است; هر کس یک روز از آن را روزه بدارد خداوند از آن نهر به او بیاشامد.
از امام صادق (ع) نقل شده که حضرت محمد (ص) فرمود: رجب ماه استغفار امت من است، پس در این ماه طلب آمرزش کنید که خداوند آمرزنده و مهربان است و رجب را «اصب‏» می‏گویند زیرا که رحمت ‏خداوند در این ماه بر امت من بسیار ریخته می‏شود پس بسیار بگوئید استغفر الله و اسئله التوبة.
در حدیث است که حضرت نوح(ع) روز اول این ماه سوار بر کشتی شد و نجات یافت و فرمودند: کسانی که با او هستند روزه بدارند و هر که این روز را روزه بدارد آتش عذاب یک سال از او دور می ‏شود و نیز طبق سخن حضرت صادق(ع) خواندن زیارت امام حسین(ع) در روز اول این ماه مستحب و تأکید شده است.
  پیامبر(ص) فرمودند: رجب برای امّت من ماه استغفار است پس در این ماه به محضر پروردگار از گناهان خویش پوزش طلبید که خداوند بخشنده‏ ای مهربان است.
  امام صادق(ع) فرمود: روزه بیست و هفتم رجب را از دست مده که آن روزی است که مقام نبوّت به محمّد(ص) داده شد و ثواب آن برای شما به اندازه ثواب شصت ماه است.ماه رجب، سراسر نور و فضیلت و رحمت است. شب اول آن که جزء چهار شب برتر سال است و شب زنده داری در آن که بسیار مورد تاکید قرار گرفته، لیلة الرغائب (اولین شب جمعه ماه) و میلاد ابوالائمه امیرالمومنین علیه السلام تا شب نیمه رجب و ایام مبارک “بیض” که راهیان طریق سلوک به اعتکاف و مناجات با رب جلیل می‌نشینند و بیست و هفتم رجب که رحمت الهی ظهور کرد و محمد مصطفی صلی الله علیه و آله به رسالت مبعوث شد.
  رعایت کنندگان حرمت ماه رجب و عاملین به اعمال آن را “رجبیون” نامند. همانا که در قیامت فرشته ای ندا می دهد:«أین الرجبیون»، کجایند افرادی که ماه رجب را محترم شمرده و اعمالی از آن را انجام داده اند.
  امام خمینی (ره)، این عارف بالله در مورد ماه رجب می فرماید:
«شرافت ماه رجب در زبان ها ، در بیان ها، درعقلها و در فکرها نگنجد. رجب ماه دعا و استغفار است و سفارش زیادی به استغفار در این ماه شده است.»
فضائل ماه رجب
  هفتمین ماه از سال هجری قمری رجب نام دارد که نباید فضیلت آن را به بوته فراموشی سپرد زیرا در میان ماههای دوازده ‏گانه تنها و بدون ائتلاف با ماههای دیگر از حرمت و قداست ‏برخوردار می ‏باشد، در واقع چهار ماه در قرآن کریم با تعبیر «حرم‏» یعنی برخوردار از حرمت ‏یاد شده است که یکی از آنها فرد است که رجب نام دارد و در آن قتال و کشتار حرام می ‏باشد.
  رسول اکرم (ص) فرموده ‏اند: «رجب ماه بزرگ خداست و هیچ ماهی در حرمت و فضیلت‏ به پایه آن نمی ‏رسد و قتال با کافران در این ماه حرام است، آگاه باشید که رجب ماه پروردگار است و شعبان ماه من و ماه رمضان ماه امت من است و اگر کسی در ماه رجب حتی یک روز روزه بدارد خدا را از خود خشنود ساخته و خشم الهی از او دور می‏گردد .»
  امام هفتم (ع) فرموده ‏اند: رجب نام نهری است در بهشت که از شیر، سفیدتر و از عسل، شیرین‏تر است; هر کس یک روز از آن را روزه بدارد خداوند از آن نهر به او بیاشامد.
  از امام صادق (ع) نقل شده که حضرت محمد (ص) فرمود: رجب ماه استغفار امت من است، پس در این ماه طلب آمرزش کنید که خداوند آمرزنده و مهربان است و رجب را «اصب‏» می‏گویند زیرا که رحمت ‏خداوند در این ماه بر امت من بسیار ریخته می‏شود پس بسیار بگوئید استغفر الله و اسئله التوبة.
  در حدیث است که حضرت نوح(ع) روز اول این ماه سوار بر کشتی شد و نجات یافت و فرمودند: کسانی که با او هستند روزه بدارند و هر که این روز را روزه بدارد آتش عذاب یک سال از او دور می ‏شود و نیز طبق سخن حضرت صادق(ع) خواندن زیارت امام حسین(ع) در روز اول این ماه مستحب و تأکید شده است.
  پیامبر(ص) فرمودند: رجب برای امّت من ماه استغفار است پس در این ماه به محضر پروردگار از گناهان خویش پوزش طلبید که خداوند بخشنده‏ ای مهربان است.
  امام صادق(ع) فرمود: روزه بیست و هفتم رجب را از دست مده که آن روزی است که مقام نبوّت به محمّد(ص) داده شد و ثواب آن برای شما به اندازه ثواب شصت ماه است. 

بهار آمده است با قامتی خجسته و سبزینه پوش. یادآور بلندای قیامت، و هر غنچه و گلی که قد می کشد، پیراهنی از معاد بر تن دارد. بهار آمده است با آیینه ای در دست از حکمت و معرفت و شکفتن، سرشار از آوازِ چلچله های بیداری، شوقمند و بی قرار؛ چونان پرنده ای که از قفس رها می شود. بهار آمده است؛ این راز برجسته طبیعت، این تحول و تغییر، این خاطره معطّر خاک، این غلغله گل و چهچهه بلبل و رقص سنبل. بهار آمده است؛ عطر کمال طبیعت، سرّ عیان شده عظمتِ خلقت، نشانه نور، اشاره سرور، رمز شگفتی و شادی، فصل زیبای بیداری. سلام بر بهار، سلام بر ماه گل نشان، سلام بر نجوای رازناک طبیعت. سلام فراوان بر بهاران و هر چه بهاری است. سلام بر سبزه نای دوستی و سلام بر همه دوستان!

 

از  امام صادق علیه‏ السلام پرسیدند: کار خود را بر چه اساسى استوار ساخته‏ اى؟

فرمودند: بر چهار اصل

 فهمیدم که عمل مرا کسى دیگر انجام نمى ‏دهد پس (برای انجام آن) تلاش نمودم.

دانستم که خدا بر کار من آگاه است، پس (از انجام کارهای ناشایست) حیا کردم.

فهمیدم که روزى مرا دیگرى نمى‏ خورد پس آرام گرفتم.

دانستم که پایان کار من مرگ است پس براى آن آماده شدم.

بحار الانوار: ج75، ص228

رحیم‌پورازغدی در این نشست با موضوع انقلاب اسلامی و امکان تولید علم دینی سخن گفت.

وی با بیان اینکه عنوان ظهور علم دینی در انقلاب اسلامی قابل بحث است افزود: انقلاب نمی‌تواند چیزی را که امکان نداشته ممکن سازد. به این معنا که اگر امکان علم دینی واقعیت داشته، انقلاب اسلامی محصول آن بوده است. انقلاب اسلامی محصول ترکیب مفاهیم اجتماعی با مفهوم دینی است و بدین ترتیب خود انقلاب محصول علم دینی است.

 این  پژوهشگر ادامه داد: اگر کسی مفهوم انقلاب اسلامی را بپذیرد، دیگر علم دینی نیاز به اثبات ندارد. یعنی مفاهیم دینی وقتی باعث براندازی یک نظام شده و آن نظام ادعای سیستم سازی در حوزه سیاست، فرهنگ و اجتماعیات را دارد و از آنجا که سیستم‌سازی بدون علوم و اندیشه ممکن نخواهد بود، بدین ترتیب انقلاب اسلامی دلیلی بر امکان علم دینی است و حتی می‌توان گفت وقوع انقلاب اسلامی بهترین دلیل برای اثبات امکان علم دینی است.

پورازغدی با بیان اینکه برخی از نظریه پردازان انقلاب مذهبی را قبول ندارند و آن را نوعی ایدئولوژی زدگی سنتی می‌دانند ما امروز بعد از 35 سال باید بنشینیم و درباره امکان علم دینی صحبت کنیم. این در حالی است که متفکران زیادی از غرب به غیر قابل توجیه بودن انقلاب ما بر مبنای الگوهای علوم اجتماعی غربی اعتراف کرده‌اند. تصورنمی‌کردندکه در پایان قرن بیستم انقلابی کاملا دینی در جهان رخ دهد. 

وی ادامه داد: یک نویسنده غربی درباره انقلاب اسلامی می‌گوید حرکت‌هایی که امام خمینی داشته چپ‌تر از رفتارهای چپگراهای رادیکال بوده اما از سوی دیگر راست‌ترین راستی‌ها هم حرکاتی مشابه امام خمینی نداشته‌اند، لذا انقلاب اسلامی در قواعد و الگوهای ما نمی‌گنجد. 

پورازغدی در ادامه با بیان اینکه مخالفان انقلاب اسلامی دیدند نمیتوانند با ادبیات لوتری به رد دین و تاثیر گذاری آن بپردازند این بحث را مطرح کردند که اری مذهب وجود دارد اما باید آن را در جای خود بگذاریم. آنها می‌گویند مذهب مائده روح است و باید در کلیساها و خانقاه‌ها بدنبال آن بود. اینها حرکت‌های اجتماعی و سیاسی بر مبنای مذهب را به ایدئولوژیک بودن مطرح می‌کنند.

این پژوهشگر خاطرنشان کرد: جالب اینجاست که این بحث‌ها را در زمانه‌ای مطرح می‌کنند که خودشان ارتباطی بین حکمت نظریه و عملی قائل نیستند مرز علم  و غیرعلم را از بین برده‌اند و همچنین اعتقاد دارند که انکار و اثبات هیچ نظریه‌ و گزاره‌ای ممکن نیست.یعنی اثبات امکان علوم دینی و علوم سکولار غیرممکن است. اگر واقعا اینگونه است چرا درباره عدم امکان علوم دینی تا حدی بی‌پروا سخن می‌گوید. 

وی در بخش دیگری از سخنانش گفت: با مبانی علوم انسانی جدید، علوم اجتماعی ترکیبی از اسطوره‌های جدید به اضافه عقل و تجربه است. و از این جهت این علوم اجتماعی به هیچ عنوان نمی‌تواند علمی باشد. از سوی دیگر نظریه‌پردازان این علوم دایره علم را آنقدر گسترش داده‌اند که همه گزاره‌ها ولو گزاره‌ها متناقض و اثبات نشده لیبرالیستی و ماکسیستی در این دایره قرار می‌گیرد. بنابر اعتقاد آنها تنها گزاره‌های علم دینی نمی‌تواند علمی باشد و ایدئولوژیک است در حالی که خودشان بدون اینکه اعتراف کنند واضحان بزرگترین ایدئولوژی ها هستند. 

این پژوهشگر ادامه داد : از نظر آنها انقلاب اسلامی ایدئولوژیک است زیرا انقلاب نیاز به قطعیت دارد وقطعیت حاصل یقین است و اگر تفکری‌ انتقادی نباشد یقین حاصل نخواهد شد بنابراین یقین و قاطعیتی برای راه اندازی یک انقلاب به وجودنیامده و ا زاین نظر این انقلاب علمی نخواهد بود بلکه ایدئولوژیک است. اشتباه این استدلال آنجا است که آنها انتقادی بودند را با شکاکیت می‌دانند در حالی که نقد و شک علمی کاملا با یقین ارتباط دارد اما شکاکیت یک بیماری مغرضانه است  وبه تعصب و عصبیت می‌انجامد.

به گفته رحیم ازغدی عقل در اسلام یکی از منابع دین است و اگر چیزی با عقل اثبات شده باشد ولو اینکه نظریه پرداز آن مسلمان نباشد، آن نظریه اسلامی است عده‌ای فکر می‌کنند که علوم انسانی اسلامی قرار است عقل و تجربه را حذف کند و به جای آن آیه و حدیث بگذارد، در حالی که اصلا اینگونه نیست و این یک پیش‌فرض غلط در معرفت شناسی اسلامی است. علوم اجتماعی و انسانی اسلامی بر مبنای عقل ، تجربه ، شهود و وحی و نبوت بنا شده و همه اینها را منابع معرفتی می‌دانند.

 

کشف حجاب، وقایعی که به دنبال تصویب قانونی در ۱۷ دی ۱۳۱۴ش در ایران رخ داد و به موجب آن، زنان و دختران ایرانی از استفاده از چادر، روبنده و روسری منع شدند. این قانون اوج سیاست‌های رضاخان در زمینه تغییر لباس بود که از سال ۱۳۰۷ آغاز شده بود. این سیاست‌ها واکنش‌هایی از جمله قیام مسجد گوهرشاد را در پی داشت. با درخواست علما، این قانون در سال ۱۳۲۳ در دوره حکومت محمدرضا پهلوی لغو شد.

به باور تاریخ‌نگاران، سفر رضاشاه به ترکیه در ۱۳۱۳ شمسی، بر نگرش او درباره میزان عقب‌ماندگی ایرانیان نسبت به ترک‌ها اثرگذار بود و او را نسبت به اجرای کشف حجاب مصمم کرد. وی پس از سفر، به مستشارالدوله صادق، سفیر کبیر ایران در ترکیه گفت: «هنوز عقب هستیم و فوراً باید با تمام قوا به پیشرفت سریع مردم خصوصاً زنان اقدام کنیم».صدرالاشراف نیز در خاطرات خود از تأثیر سفر ترکیه بر رضاشاه یاد کرده و نوشته است: «رضاشاه پس از مسافرت به ترکیه در اغلب اوقات ضمن اشاره به پیشرفت سریع ترکیه، از رفع حجاب زن‌ها و آزادی آنان صحبت و تشویق می‌کرد».

به گفته حسن ارفع، «مصلح ایرانی به دیدار همتای ترکش آمده بود تا بیاموزد و با دیدار از یک کشور پیشرفته‌تر، از پیشرفتی که در ترکیه حاصل آمده بود، بهره فراوان برد و پس از بازگشت بی‌درنگ دست به کار شد تا آنچه را در آنجا آموخته بود، به کار گیرد». یحیی دولت‌آبادی نیز نوشته است: «از آنجا که آتاتورک دعوت متقابل را پذیرفته بود، رضاشاه می‌خواست تا زمان بازدید او، ایران را با چنان سرعتی مدرن ‌سازد که آتاتورک عقب‌ماندگی نسبی ایران را مشاهده نکند.»

خستین واکنش جدی روحانیت علیه طرح حجاب زدایی از شیراز آغاز شد. در جشنی که با حضور «حکمت» وزیر معارف در مدرسه شاهپور برگزار شده بود. در این جشن عده‎ای از دختران جوان بر روی صحنه ظاهر شده به ناگاه حجاب خود را برداشتند و به پایکوبی پرداختند. این حادثه حتی اعتراض عده‎ای از حاضرین جلسه را نیز برانگیخت. فردای آن روز در مسجد وکیل شیراز اجتماعی توسط سید حسام‎الدین فال اسیری برپا شد. وی در این سخنرانی به انتقاد از عملکرد رژیم پرداخته و مردم را هشدار داد که مواظب توطئه­‌ها باشند. به دنبال این سخنرانی او را بلافاصله دستگیر و زندانی کردند.

آیت الله سیدابوالقاسم کاشانی نیز از روحانیونی بود که با لحنی تند به رضاخان اعتراض می‌کند. از دیگر روحانیون صاحب نام این دوره امام جمعه تهران «حاج سیدمحمد» بود که در پی مخالفت با کشف حجاب محبوبیت خاصی در تهران و ایران پیدا کرد؛ زیرا که گفته بود اگر کشته شوم عیالم را بدون حجاب در مجلس جشن بی حجابی نخواهم برد. «سیدابوالحسن طالقانی» هم به علت اعتراض به اقدامات ضد اسلامی به ویژه کشف حجاب مکررا به زندان افتاد و یا تبعید گردید. سید محمود طالقانی فرزند او که در این ایام طلبه‌ای پر شور بود، در سال ۱۳۱۸ در درگیری با پاسبانی که به اجبار قصد برداشتن چادر زنی را داشت به زندان افتاد. با سرکوب قیام گوهرشاد روحانیون در تنگنای بیشتری قرار گرفتند، بعد از اعلام رسمی کشف حجاب آنان را مجبور به سکوت کردند و دیگر فرصتی برای بیان آشکار مخالفت های خود نیافتند. تنها مورد استثنا مخالفت های روحانیون ولایات بود که البته مخالفت‌هایشان بازتابی فرا‌تر از‌‌ همان ناحیه نداشت و از سوی ماموران ولایت نیز به شدت با آنان برخورد می‌شد. سرکوب قیام مسجد گوهرشاد و برخورد تند رضاخان با ایت الله حائری پیش از قانون کشف حجاب توانست واکنش‌ها را محدود کند.

زمینه های روانشناختی و جامعه شناختی

برخی از عواملی که در تکوین پدیده بد حجابی موثر است عبارتند از:

1) جو زدگی
برخی دختران و زنان در برابر جو غالب جامعه مقاومت خود را از دست داده و به بد حجابی گرایش پیدا می کنند زیرا برای آنان اکثریت معیار حقیقت است.
 
2) ضعف سرمایه های درونی
انسان ها از ارزش ها و سرمایه های وجودی متفاوتی با دیگران برخوردارند. برخی به ارزش های درونی خود متکی اند و لذا نیازی به بروز و ظهور جلوه های ظاهری خود در اجتماع ندارند و در مقابل این دسته، آن هایی که از درون احساس تهی بودن می کنند ناگریزند به ظاهر آرایی روی آورند. به عبارتی می توان گفت بد حجابی مظهر انسان هایی است که احساس خلاء وجودی دارند.
 
3) فقدان هویت
کسانی که هویت خویش را گم کرده و به آن دست نیافته اند ناگزیر به تقلید کورکورانه از دیگران می پردازند. این افراد در حقیقت خودشان نیستند بلکه هر لحظه به رنگی و جلوه ای خود را می آرایند و بد حجابی یکی از مظاهر بی هویتی است.
 
4) رشد فمنیسم
یکی از تبعات فمنیسم حق استقلال زن در تصمیم گیری های زندگی و از جمله شغل، پوشش، ارتباطات و مناسبات انسانی اوست. در این صورت زن خود را ملزم به تبعیت از مرد نمی بیند و چون طبیعت زن متمایل به ظاهر آرایی است زمانی که در برابر خواسته های نفسانی اش مانعی نمی بیند ناگزیر آزادانه با هر نوع لباس و پوششی در جامعه حاضر می شود.
 
5) تربیت نامطلوب خانوادگی
فرزندان بیش از گفتار والدین از رفتار آنان می آموزند و این تاثیر در دوران کودکی به مراتب قویتر از دوران دیگر زندگی است.
 
6) ضعف مدیریت مرد
مردانی که از قاطعیت و صراحت در خصوص ارزش های اخلاقی خانواده برخوردار نیستند در حقیقت به طور ضمنی به زنان خود اجازه استفاده از هر نوع پوشش و یا حضور در هر محفلی را می دهند. این دسته از مردان از عوامل موثر در تقویت بد حجابی محسوب می شوند.
علاوه بر عوامل مذکور می توان به برخی زمینه های موثر در پیدایش بد حجابی از قبیل شیوه ی افراطی والدین توام با سختگیری، تقلید نا آگاهانه از فرهنگ بیگانه و تاثیر پذیری از تهاجم فرهنگی و معاشرت های آلوده و غیر اخلاقی نیز اشاره کرد اما به منظور جلوگیری از اطاله ی کلام به همین چند مورد بسنده می کنیم.

پیشنهادها و راهکارها

در خصوص مقابله با بد حجابی راهکارهای پیشنهادی اجمالا عبارتند از:

1) تبیین و ترویج الگوی اسلامی
ضرورت معرفی الگوی حجاب و به ویژه حجاب برتر، زمینه ی آشنایی دختران و بانوان را به مراتب در سطح مطلوبی مهیا می کند به خصوص اگر اینگونه آموزش ها از دوران کودکی و نوجوانی در مدارس آغاز شود.
 
2) آموزش خانواده با محوریت حجاب
برخی از سلسله مباحث آموزش خانواده در مدارس به مبحث حجاب اختصاص یابد تا والدین به صورت دقیق و کارشناسی با شیوه های آموزش و ایجاد علاقه به حجاب در دختران آشنا شوند.
 
3) گسترش و تقویت جشن تکلیف
جشن تکلیف یا همان جشن عبادت غالبا نقطه ی عطفی در زندگی نوجوانان محسوب می شود و در مورد دختران که حدود شش سال زودتر از پسران به مرحله تکلیف الهی می رسند باید با ظرفیت، ظرافت و تشویق بیشتری صورت بپذیرد تا آنان را برای پایبندی بهتر و بیشتر به حجاب بر انگیزد.
 
4) گسترش و تعمیق ادبیت حجاب
با وجود اهمیت روز افزون موضوع حجاب، متاسفانه ادبیات غنی و گسترده ای که متضمن کتاب های مستدل و آموزشی در خصوص حجاب باشد وجود ندارد و آثار بسیار محدود موجود، قادر به پاسخگویی به نسل جوان نمی باشد.
 
5) بهره گیری ابزاری از هنر
هنر می تواند به عنوان ابزاری در جهت تبیین و ترویج حجاب محسوب شود. طرح و تدوین آثار هنری در سطح وسیع با محوریت حجاب قادر است به نیاز های نسل جوان در حد و اندازه مطلوبی پاسخ دهد.
 
6) بازنگری برنامه های سیما
“سیما” در مقایسه با “صدا” از جذابیت و در نتیجه اثر گذاری بیشتری برخوردار است و به همین لحاظ چنانچه اندکی غفلت، مسامحه یا کوتاهی در قالب ها یا محتواهای تصویری صورت گیرد می تواند تاثیرات منفی زیادی بر جای گذارد. به عنوان مثال، زمانی که ایفای نقش های روشنفکرانه بر عهده ی زنان بد حجاب محول شده و نقش افراد بی سواد، خرافاتی و خدمتکار بر عهده ی زنان چادری گذاشته شود. تاثیر دراز مدت آن، قطعا بی اعتنایی و دلسردی به پوشش و حجاب کامل خواهد بود.

از زمانی که جریان فتنه در روز قدس و ۱۳ آبان سال ۸۸ بر شعار “مرگ بر اسرائیل” و “مرگ بر آمریکا” ضربدر کشید و اقدام به سردادن شعارهای انحرافی کرد، تا هتک حرمت بزرگترین مقدسات مردم ایران خیلی طول نکشید. فتنه گران با هتاکی به امام راحل در ۱۶ آذر قلب ملت ایران را به درد آورد اما وقتی کار به جسارت به خیمه ابا عبدالله(ع) و هتاکی به روز مقدس عاشورا کشید، دیگر صبر ملت لبریز و شد آنچه شد.